Sinterklaas en het zwarte schaap.

[Hendrik ten Berge]

Bij de voorbereiding van het sinterklaasfeest op een school voor autistische kinderen, vertelde mij een meisje van 9 jaar: “ik weet wel dat Sinterklaas niet bestaat, maar toch geloof ik dat hij wel bestaat, want anders voel ik mij niet gelukkig”. Toen dacht ik: “ik weet wel dat zwarte Piet geen uitdrukking van racisme is, maar toch zijn er mensen die geloven het wel zo is, want anders zijn ze niet gelukkig!” Aangezien in deze zaak de emoties hoog oplopen kan Arnold Cornelis mogelijk helpen.

Hij legt uit dat er drie stabiliteitslagen zijn in de cultuur waar emoties zich in kunnen nestelen: het natuurlijke systeem, het sociale regelsysteem en het systeem van communicatieve zelfsturing. In de geschiedenis van de mensheid volgen deze systemen elkaar op, zonder elkaar uit te sluiten. In de overgang van het natuurlijk systeem naar het sociale regelsysteem vindt een belangrijke verandering plaats. De “wereld van de levenden” komt los te staan van “de wereld van de doden”. In het natuurlijk systeem betekent de dood niet het einde van het bestaan. De doden blijven aanwezig onder de levenden om de continuïteit van tradities, mythen en rituelen te garanderen. Maar in de loop van de geschiedenis worden geïsoleerd levende stammen steeds meer beïnvloed door externe factoren. De relatie tussen doden en levenden van de stam is uiteindelijk te lokaal, te specifiek om de wereld nog te begrijpen. Langzaam maar zeker komt de relatie tussen ouders en kinderen ervoor in de plaats. Die is meer algemeen. Educatie wordt de nieuwe basis voor het sociale regelsysteem.

De overgang naar het sociale regelsysteem gaat gepaard met toenemende onzekerheid en ongekende emoties. Om die te verwerken groeit er een nieuwe culturele stabiliteitslaag die gebaseerd is op rechtvaardigheid. Rechtvaardigheid doet dienst als symbolische leidraad voor het overdrachtsproces van normen, waarden en regels tussen generaties. In de loop van deze ontwikkeling verschijnen op een gegeven moment ook Sinterklaas en Zwarte Piet op het toneel. Mythisch en ritueel wortelend in het natuurlijk systeem dragen ze bij aan de stabiliteit van de rechtvaardigheidssymboliek. Zowel ouders als kinderen vinden zich in deze personages terug en kunnen er hun emoties in kwijt. Sinterklaas symboliseert de moeder (veiligheid, rust, beloning, ..), en Zwarte Piet de vader (avontuur, risico, straf, ..). (. wat dat betreft is het verwonderlijk dat vrouwenbewegingen zich er nog niet over beklaagd hebben dat Sinterklaas geen vrouw is...?) Onafscheidelijk, tegengesteld en ter gelijkertijd complementair zijn ze een westerse verschijningsvorm van het oosterse Yin en Yang (zwart-wit) principe.

Volgens Arnold Cornelis bevindt onze moderne samenleving zich nu in de overgang van sociaal regelsysteem naar een systeem van communicatieve zelfsturing. Algemene regels, waarden en normen komen steeds meer onder druk te staan van persoonlijke betekenissen en zingeving. In de nationale, multiculturele samenleving zijn er steeds meer volwassenen die niet met Sinterklaas en Zwarte Piet zijn opgegroeid. Zij kunnen hun emoties niet nestelen in de Sinterklaas symboliek van de culturele stabiliteitslaag die hoort bij de samenleving waarin ze niet zijn opgegroeid. Sommige van hen beschuldigen Zwarte Piet ervan een verkapte uitdrukking van racisme te zijn. Ze uitten die beschuldiging op grond van betekenissen die bepalend zijn voor de manier waarop ze vanuit de eigen stabiliteitslaag de werkelijkheid waarnemen.

Natuurlijk is het een feit dat racisme steeds meer voorkomt. Ook weten de meeste mensen heel goed hoe belangrijk het is voor de samenleving om zich daartegen te verzetten. Maar de manier waarop dat gebeurt is ook erg belangrijk! We schieten er niets mee op als we historisch gegroeide personages beschuldigen van iets wat geheel los staat van hun symbolische genese. Dat is te simplistisch, en bovendien gevaarlijk! Gevaarlijk omdat in het geval van Sinterklaas en Zwarte Piet gaat om de zo belangrijke symboliek van culturele stabiliteit en rechtvaardigheid. Wie in Zwarte Piet alleen maar een zwart mannetje ziet dat dienst doet als knecht van de witte Sinterklaas, die reduceert de symbolische kracht van de nationale culturele stabiliteitslaag tot op het niveau van een arbitraire sociale praktijk waarop eenieder persoonlijke betekenissen en waardes kan projecteren. Dit werkt racisme juist in de hand. Want racisme ontwikkelt zich bij voorkeur in het spanningsveld van multiculturele wrijving, daar waar de samenleving vrijheid en ruimte biedt voor zelfsturing, maar waar mensen (nog) niet over de sociale competenties beschikken om hun persoonlijke culturele betekenissen, constructief met die van anderen te confronteren. Het aanwijzen van een schuldige (zei het met hulp van incompetente rechtsprekers) is een oplossing die niet bij het probleem past. Het is een verleidelijke oplossing, want comfortabeler dan het zoeken naar verantwoordelijkheden. Immers, zodra ik iemand ergens de schuld van kan geven, hoef ik mijzelf niet meer verantwoordelijk te voelen! Schuld zet de eigen verantwoordelijkheid, ook wat betreft de bijdrage tot racisme, buiten spel. Vandaar mijn titel: Sinterklaas en het zwarte schaap!