Demo(n)cratie?

[Hendrik ten Berge]

In de discussie: “Donald Trump president: uitkomst van een catastrofaal leerproces” werpt Andre Meester vragen op zoals: “Bevinden politiek en volk zich in een systeem wat niet (meer) kán functioneren, zoals we hebben geleerd dat het zou moeten functioneren? Als problemen niet opgelost kunnen worden via het bestaande politieke en maatschappelijk systeem, welk systeem komt dan in aanmerking voor het zoeken van oplossingen? Hoe kunnen we onze kinderen leren zelf te sturen, terwijl we zelf stuurloos en gehoorzaam zijn? .. Dit zijn volgens mij erg belangrijke vragen. Daarom herhaal ik ze ter introductie van een nieuwe discussie. Bovendien zegt Andre in één van de reacties: “Het onderwerp is eigenlijk te groot voor dit soort kleine en korte stukjes. Maar in die fragmenten wordt toch wel iets van het geheel zichtbaar..” Deze holistische manier van kijken is mijns inziens essentieel, met name voor dit forum. De individuele bijdragen hoeven niet per se in elkaars logische verlengde te liggen. Het gaat om de authenticiteit en consistentie van elke auteur “an sich” en de “moed” om op grond daarvan een eigen fragment aan het geheel bij te dragen, alsmede om de zelfsturing die daaruit spreekt. In die zin lever ik hier het volgende fragment.

Complexe systemen sterven om te leven, en leven om te sterven. Dat geldt ook voor democratische systemen. Hoe meer het einde nadert, hoe meer het bewustzijn van het einde op de voorgrond treedt. In de westerse democratieën heet dat bewustzijn “sociaal regelsysteem”. Het berust op een principe van eenheid en gelijkheid. Volgens dit principe hebben sociale verbeteringen tot doel de ongelijke verdeling van rijkdom in de samenleving te compenseren. Maar als de verschillen tussen arm en rijk te groot worden, dan voldoet de compensatie niet meer. In de zogenaamde “rijke” landen heeft het dogma van economische groei zichzelf al lang de das omgedaan. Economische groei berust op het principe van terugkoppeling naar de samenleving in de vorm van consumerend vermogen. Maar dat functioneert niet meer. Voor de steeds kleiner wordende groep van mensen die van economische groei profiteert, is consumerend vermogen niet relevant. Waar het hen om gaat, is speculerend vermogen. Met behulp digitale pompen bevorderen beurzen en banken gigantische geldstromen over de hele wereld. Deze hebben zich ontkoppeld van wat de Duitsers doeltreffend de “Volkswirtschaft” noemen. Financiële pompsystemen genereren speculerend vermogen. Ze tappen winst brengende ondernemingen in de Volkswirtschaft af om via beleggingsfondsen, aandeelhouders, enz., de eigen geldstromen op peil te houden. De terugkoppelingscyclus naar consumerend vermogen is onderbroken. Zo sterven dagelijks honderden mogelijkheden voor het toevoegen van waarde aan de samenleving uit. Dit beschadigt de Volkswirtschaft, niet alleen financieel, maar ook kennistheoretisch. Ze kan de levensstandaard van de bevolking niet meer op peil houden. Armoede en de schaarste op het gebied van ontwikkelingsrelevante informatie nemen toe. Het ontwikkelingsperspectief voor de individuele mens wordt kleiner en begrenst de mogelijkheden om de sporadisch aanwezige, en moeilijk toegankelijke informatie adequaat te verwerken, bijvoorbeeld door middel van onderwijs. Het klinkt misschien gek, maar voor informatie geldt hetzelfde als voor geld: de totaal beschikbare hoeveelheid is begrensd! Steeds meer mensen moeten het doen met minder informatie, met informatie van mindere kwaliteit, en met minder mogelijkheden om er iets zinvols mee te doen. Moderne communicatiemiddelen versterken deze trend. De oppervlakkigheid en “onmiddelijkheid” van Twitter en CO blokkeren iedere vorm van kennisdiepgang (inzicht). Oplossingen die voor de mens nog toegankelijk zijn, worden logisch uitgesloten door de steeds complexere samenleving. De leer- en levensprocessen worden catastrofaal en het sociale regelsysteem loopt ten einde. Het principe van eenheid en gelijkheid is niet meer houdbaar. In de 'free twittering countries” is de overgang naar communicatieve zelfsturing in volle gang. Een nieuw principe van eenheid en verscheidenheid laat het puntje van de neus zien (Arnold Cornelis, Logica van het Gevoel, p. 467). Maar de overgang van gelijkheid naar verscheidenheid zet de demokratische systemen sterk onder druk. Op meerdere plekken gaan de stoppen door. In reactie op de veranderingen doen zich steeds meer regressieve vormen van “eenheid” voor die terug gaan tot op het natuurlijk systeem: het stamhoofd (turkije, rusland, etc.); de vesting (Trump); het eiland (Brexit); enzovoort. De situatie doet denken aan de menopauze. Het lijkt erop dat de oude democratieën geen kinderen meer kunnen krijgen.