Donald Trump president: uitkomst van een catastrofaal leerproces

[Andre Meester]

De uitkomst van de Amerikaanse presidentsverkiezingen van 9 november heeft vrijwel iedereen verrast én wordt geplaatst in de context van “de overwinning van een populist”.

In het nabeschouwen en zoeken naar verklaringen valt me op dat die nog steeds worden gezocht in de slechte relatie tussen “de politiek” en “het volk”. Het probleem zou erin gelegen zijn dat volk zich niet gehoord voelt door politiek. Daarom zijn ze boos. Op zich is deze constatering juist. Wat dat betreft kunnen we volgend jaar ook in Europa de nodige “verrassingen” tegemoet zien! Maar is die kloof oorzaak of op zich weer gevolg van iets anders? Bevinden politiek en volk zich in een systeem wat niet (meer) kán functioneren, zoals we hebben geleerd dat het zou moeten functioneren?

 

Naar mijn mening is dat laatste het geval en moet de oorzaak dus op een ander niveau, “dieper” zo je wilt, gezocht worden. Namelijk in het feit dat zowel “de politiek” als “het volk” nog steeds uitgaan van een verwachting ten aanzien van democratie (“beleidsbepaling door de meerderheid” en politici die mijn belangen deels kunnen behartigen) die steeds minder realistisch is. Ik meen zelfs dat we moeten vaststellen dat democratie inmiddels een onmogelijk model is. In een wereld waarin de interdependenties tussen landen en volken is zoals hij nu is, bestaan alleen maar regionale meerderheden en zelfs áls die beleid kunnen bepalen, zal dat beleid altijd compromissen moeten sluiten met de omgeving waarin die “meerderheid” ingebed is. En die omgeving is thans in toenemende mate “de wereld”.

Dat is natuurlijk eigenlijk altijd zo geweest. In die zin was democratie vanaf het begin in Griekenland niet meer dan een “tot op zekere hoogte” bruikbaar model), maar o.a. door de wereldwijde, vrijwel onmiddellijke beschikbaarheid van informatie is die wereldwijde inbedding veel zichtbaarder en daarmee bepalender geworden. Het verlangen naar “isolationisme” dat bij vrijwel alle zgn. “populisten” doorklinkt, kan naar mijn mening vanuit deze ontwikkeling begrepen worden. Onzekerheid leidt tot angst en afsluiting voor omgeving.

We zijn dus dragers van een cultuur, waarin onhaalbare doelen (beleidsbepaling door lokale  “meerderheid”) en middelen (gekozen politici die hiervoor moeten zorgdragen, maar die onvermijdelijk met de grotere context te maken krijgen en vervolgens moeten falen) nog steeds en voortdurend als ideaal geformuleerd worden. In een dergelijke systeem kan cynisme en woede gedijen. Dat heeft Cornelis allemaal al uitgelegd ...

Terzijde zij opgemerkt dat er natuurlijk ook regelmatig sprake is van machtsmisbruik, van corruptie, van grote ongelijkheid en dergelijke negatieve uitwassen. De vraag waar het om gaat is of dit oorzaken of gevolgen zijn. In dit verhaal is de aanname dat het gevolgen zijn, eerder dan oorzaken. De moeilijkheid vanuit dat perspectief is dan dat dergelijke factoren de illusie dat het systeem wel deugt en zou kunnen functioneren, maar dat de uitvoerders het verkeerd, slecht, dom etc. aanpakken, in stand houdt.

 

Een veel gehoord argument is ook: “er is geen alternatief, democratie is natuurlijk niet ideaal, maar het beste van alle slechte systemen”. Dat kan moeilijk met goede argumenten ontkend worden, maar ik acht het argument zeker ook niet bewezen!

Ik veronderstel daarentegen dat het probleem wellicht direct samenhangt met een aantal fundamentele vooronderstellingen die in onze cultuur gelden en die gewoon onjuist zijn.

Ik denk dan bijvoorbeeld aan hoe we in onze cultuur denken over

-      Macht en control: we geloven in macht als een éénrichtingsfenomeen, waarbij de een meer macht heeft dan de ander en in het verlengde daarvan geloven we dat presidenten en regeringen (en bazen en CEO’s etc.) eenzijdig processen kunnen bepalen en controleren,

-      Oorzaak en gevolg (causaliteit): die we altijd lineair denken, terwijl lineaire causaliteit in de levende wereld niet bestaat, die is altijd circulair.

Vanuit dergelijke vooronderstellingen zal het altijd mogelijk, ja zelfs noodzakelijk  zijn om “schuldigen” te vinden. En dat zijn altijd “de anderen”, dus: de politici, de “machthebbers”, de elite, etc. En let wel: deze vooronderstellingen zijn ook zelfbevestigend. Dat wil zeggen: als iedereen ze gelooft, worden ze ook “waar” in maatschappelijke zin. Probleem is: als ze “onjuist” zijn, blijven ze onjuist!

Arnold Cornelis definiëerde het idee van een catastrofaal leerproces en merkte op dat, wanneer je de oplossing voor een probleem zoekt daar waar die oplossing logisch onmogelijk is, je in een catastrofaal leerproces terecht komt. Kenmerkende gevolgen  daarvan zijn : je leert niet, je wordt toenemend gefrusteerd en machteloos én zal de gezochte oplossing nooit vinden. Angst, woede en depressie zijn voor de hand liggende gevolgen. Naar mijn idee is dat de situatie waarin we ons bevinden.

Alternatieven zijn er nog niet. Dat komt omdat we eerst het probleem werkelijk zouden moeten willen begrijpen. Want door het een naam te geven en enige dynamiek ervan te beschrijven (catastrofaal leerproces) is het nog niet werkelijk begrepen. Als het probleem inderdaad niet opgelost kan worden via het politieke en maatschappelijk systeem, welk systeem zou dan in aanmerking voor het zoeken van een oplossing?

Vermeldenswaard in dit bestek lijkt me dat (volgens mij) Cornelis het onderwijs noemt als het belangrijkste instrument om de oplossing te ontwikkelen. Kort samengevat kan (volgens mij) het volgende idee uit zijn model afgeleid worden:

“De mens bevindt zich thans in de fase van de zelfsturing (de derde stabiliteitslaag). Het sociale regelsysteem (de tweede stabilteitslaag) is in feite “klaar” en functioneert vermoedelijk optimaal (niet perfect natuurlijk, maar dat zal nooit gebeuren). Waar het sociale regelsysteem oplossingen biedt voor de kernvraag “hoe ga ik met mijn medemens om?” is het kernprobleem van de huidige laag (zelfsturing dus): “hoe ga ik met mezelf om?”

In de voorgaande, sociale laag hebben we de “gehoorzame mens” gezien. Die mens werd gestuurd en gehoorzaamde. Dat werd hem ook geleerd. In de huidige fase is deze conditionering niet meer voldoende, nu geldt dat hij zélf moet sturen. En dat heeft hij nog niet geleerd. Dus zien we nog steeds gehoorzame mensen, die geen idee hebben over wat goed voor ze is of niet. Hoe ze moeten kiezen in een wereld van keuzemogelijkheden en vooral: op grond van welke overwegingen die keuze moet worden gemaakt. De zaak is ook nog iets complexer, namelijk: we weten niet goed hoe we kinderen dit moeten leren, omdat we zelf ook nog redelijk stuurloos en zeer gehoorzaam zijn.

Het huidige onderwijs richt zich nog steeds en vooral op de toekomstige rol van de student in de beroeps- en kenniswereld (wat maar een stukje van zijn/haar mens zijn is: wat wil ik worden). Vorming in de zin van “wie wil ik zijn?” wordt, wellicht terecht, als privé domein gezien. Maar in dat privédomein geldt doorgaans dezelfde dominante nadruk op beroeps en kennis aspecten. Het lijkt wel of we “zijn” tot nu toe vooral hebben gezien als iets wat “vanzelf” wordt ontwikkeld in de opvoeding.

Expliciete aandacht voor vormende elementen in onderwijs en opvoeding zou dan dus meer vanzelfsprekend moeten worden. De paradox is wellicht dat het dan gaat om zaken als filosofie (welke kennis doet er toe?), kunst (het ontwikkelen van gevoel voor schoonheid) en zelfreflectie. Het is niet meer dan een richting. Helaas wel de richting die op beleidsniveau vrijwel niet wordt gezien!

Maar mij lijkt het toe dat het niet hebben van een kant-en-klare oplossing ons zou moeten belemmeren het probleem werkelijk te willen begrijpen. Zodat denken over een oplossing binnen ons bereik kan komen. Cornelis biedt daartoe een zeer bruikbaar model. Daarnaast wil ik Gregory Bateson noemen als de in dit opzicht wellicht belangrijkste wetenschapper van de vorige eeuw. Bateson heeft een epistemologie ontwikkeld die het huidige falen van onze cultuur op alle fronten voorspeld én hij heeft richtingen aangegeven om naar correcties te zoeken.

Zie zijn Steps to an ecology of mind, Mind and nature, a necessary unity en tenslotte Angels fear. Te vinden op o.a. Amazon of bij BOL.

André Meester
Koog aan de Zaan
Nederland

---

[1] Arnold Cornelis – De logica van het gevoel – Stichting Essence, 9^e druk 2000

[Hendrik ten Berge]

Hallo André,

Hartelijk dank voor je inspirerende reactie.
In Frankrijk, waar ik sinds 1978 woon, leef en werk, is Gregory Bateson beslist geen onbekende. In 1986 heeft de Franse epistemoloog Jean-Louis Lemoigne, samen met de socioloog en systeem theoreticus Edgar Morin, in het kader van een Europees project, een vereniging opgericht met de naam “Programme Modélisation de la Complexité” (MCX). Vervolgens, samen met de “Association pour la Pensée Complexe (APC)”, de “Réseau Intelligence de la Complexité”. Dit multidisciplinaire netwerk van wetenschappers en onderzoekers is in Frankrijk nog steeds toonaangevend op 't gebied van de algemene en sociale systeemtheorie. In de talrijke boeken en publicaties van Edgar Morin (meer dan honderd, vertaald in 28 talen en gepubliceerd in 42 landen), en van J.L. Lemoigne, wordt Bateson bijna altijd genoemd. Bateson's toepassing van “la démarche systémique aux sciences sociales et à l'étude des communications” uit de Palo Alto periode is van grote invloed geweest op het systeemdenken in de wereld, met name ook hier in Frankrijk.
Ik ben veel minder vertrouwd met het gedachtegoed van Bateson dan jij, maar we delen zonder twijfel het enthousiasme wat betreft de algemene inzichten die er achter weggaan. Deze zijn mijns inziens erg complementair en compatibel met de filosofie van Arnold Colnelis. Het catastrofale leerproces van Arnold Cornelis ligt volgens mij in het logische verlengde van Bateson's theorie van de dubbele binding, en ook de “communicatieve eis” achter de zelfsturing lijkt mij uit die hoek te komen.

Hoe dan ook, ik hoop dan van harte dat we op dit forum nog vaak de gelegenheid zullen hebben om hierover van gedachten te wisselen.
Hartelijke groet,
Hendrik